ગુજરાતી સાહિત્ય ફોરમ દ્વારા આયોજીત વક્તવ્ય ભવાઈ યાત્રા વક્તા હતા હિતા મહેતા. લગભગ 700 વર્ષ જૂના આપણાં સાંસ્કૃતિક વારસાને હિતાબહેને તેમના વક્તવ્ય દરમ્યાનઉજાગર કર્યો.
આશરે 1300 ની સાલમાં સિધ્ધપુરના ઔદિચ્ય સહસ્ત્ર બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં જન્મેલા કવિ - કથાકાર અસાઈત ઠાકરે ભવાઈ ની શરુઆત કરીહતી. સંસ્કારી ને ભણેલું કુટુંબ કથા કરવા ગામે ગામ ફરતું . કવિ અસાઈત દિલના કોમળ હતા તેમણે જોયું કે સમાજમાં અંધશ્રદ્ધા પ્રર્વતે છે, જ્ઞાતિના વાડામાં જીવતી પ્રજા આકરા નિયમનો માં જીવે છે. સમાજની તકલીફ અને દુ:ખ નિવારવા માટે શું કરી શકાય? ખૂબ મનોમંથન ને અંતે ભવાઈનો વિચાર આવ્યો, એવો નાટ્ય નો પ્રકાર જેના ભજવાતા વેશ મારફત સમાજના કુરિવાજ ને નાબૂદ કરવાનો સંદેશ લોકો ને હસાવતા હસાવતા આપી શકાય . તેમણે લગભગ 360 વેશ બનાવ્યા , જેની મારફત અસ્પૃશ્યતા નિવારણ, વિધવા વિવાહ, કન્યા કેળવણી, ભૂવા દ્વારા કરાતી તાંત્રિક વિદ્યા નો વિરોધ , ટૂંકમાં સામાજિક કુરિવાજોનો પ્રતિકાર ના વેશ તૈયાર કરી ભજવાતા. એ જમાનામાં સ્ત્રીને જાહેરમાં આવવાની સંમતિ મળતી ન હતી તેથી સ્ત્રી પાત્ર પણ પુરુષ જ ભજવતા.
ભવાઈ શબ્દમાં ભવ એટલે વિશ્વ , જગત અથવા સર્વકાળ - આઈ એટલે માતા. અહીં જગતની માતા જગદંબા ગણી છે. ભવાઈમાં અંબાની ભક્તિ ને કેન્દ્ર માં રાખી નાટક ભજવવામાં આવે છે. આજે પણ અંબાજી ખાતે દર નવરાત્રી ભવાઈ દ્વારા મા અંબાની પૂજા કરવામાં આવે છે. પછી કાળક્મે ગણપતિ ની પણ સ્થાપના થઈ.
ખૂબ ઓછા ખર્ચે લોકશિક્ષણ સાથે મનોરંજન કરતી આ નાટ્યકલા 700 વર્ષ જૂનો ઇતિહાસ ધરાવે છે. તેમાં ભૂંગળથી શરુઆત થાય, પછી તેમાં મંજીરા, સારંગી તબલાં, ઝાંઝ ને ઢોલક પણ હોય . રંગલો ને રંગલી મુખ્ય પાત્રો હોય . રંગલી લટકાં મટકાં કરતાં જે કહેવું હોય તે કહે ને રંગલો દમદાર અભિનય સાથે હાસ્ય ની છોળો ઉડાડતો સમાજને સુંદર સંદેશ પીરસે. ત્રીજું પાત્ર મશ્કરો હાસ્યરસમાં ઉમેરો કરે. સોલંકી યુગમાં આ કળાને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવી હતી.
અસાઈતની ભવાઈ રચનાઓ પર પ્રાચીન નાટકો ને પુરાણ કથાની અસર હતી ભવાઈ દ્વારા સંસ્કારો નું સિંચન થતું, જેથી સમાજ વિકૃત ન થાય. શેરી કે ચૌટા પર ભજવાતા નાટકનો લોકઘડતરમાં મોટો હાથ છે એમ કહી શકાય. ગુજરાતી રંગભૂમિ ના વિકાસનો પાયો પણ ભવાઈ છે એમ કહી શકાય. ગાયન, વાદન ને નર્તન સાથે ભાવ અભિવ્યક્તિ કરતી અનોખી કલા એટલે ભવાઈ. ગદ્ય ને પદ્ય નો સુમેળ ધરાવતો આપણો સાંસ્કૃતિક વારસો આજે લુપ્તતાને આરે છે. આપણાં કલાકારો દ્રારા તેની જાળવણી ના ઉત્તમ પ્રયત્ન થઇ રહ્યા છે. ભવાઈ એ આર્થિક ઉપાર્જન નું સાધન નથી એટલે તેનાં વળતાં પાણી છે એમ કહી શકાય . આપણી લોક કલા રાસ ગરબા ને ભવાઈ ને જાળવવાની આપણી જવાબદારી છે. આજનો યુવા વર્ગ રાસ ગરબા પ્રત્યે રુચિ ધરાવે છે પણ ભવાઈ માટે રસ કેળવતો થાય તો આપણી સાંસ્કૃતિક ધરોહર ગણાતો વારસો જળવાઈ રહે.
ખૂબ જ સુંદર સંદેશ આપતા વક્તવ્ય બદલ હિતા બહેન આપનો ખૂબ ખૂબ આભાર .
કોકિલા બહેન અને તેમના પરિવારના સભ્યો નોખૂબ ખૂબ આભાર
------- સ્વાતિ દેસાઈ
Dr Hita Mehta Gandhi was born in Somalia and brought up in India. She is a Ph. D in child psychology, Visharad in Bharatnatyam, a renowned story writer, past president of Rotary club of Rajkot and recent Assistant Governer of the same.
During her presidentship at The Rotary Club of Rajkot, the first skin bank of Gujarat was established and installed in Rajkot’s civil hospital. Being the founder and president of Jeevandaan foundation, she has done a lot of awareness programmes regarding the noble act of organ donation.
Dr. Hita Mehta is also a renowned writer whose short stories get published in renowned magazines and newspapers from time to time. Her published books, ‘The Blackmailer’ and ‘Ame Baala raja re’ have been very well received within her community. She has also been invited to Akashvani, Rajkot multiple times to recite her poems.
As a child psychologist, she successfully owns and operates a pre-school. She has been contributing to the education sector for the past 30 years.
Dr. Hita Mehta has deeply researched in the art of Bhavaai and also written and performed on various stages.
