ગુજરાતી સાહિત્ય ફોરમ માત્ર ગુજરાતી ભાષાના સંવર્ધનનું જ કાર્ય કરતી સંસ્થા નથી પણ ગુજરાતના અંતરિયાળ વિસ્તારમાં વસતી આદિવાસીની વસ્તી માટે કાર્યરત સામાજિક સંસ્થાનો સંર્પક કરી તેમના રીતરિવાજ અને સંસ્કૃતિ ને ઉજાગર કરતું વક્તવ્ય આયોજિત કર્યું . વક્તવ્યના વક્તા હતા સમાજ સેવક નીલમભાઇ પટેલ. ભારતની લગભગ 8% વસ્તી આદિવાસી છે. જુદા જુદા વિસ્તારમાં વસતા આદિવાસી ના રીતરિવાજ અને સંસ્કૃતિ પણ ભિન્ન છે.

નીલમભાઇએ ગુજરાતના વિસ્તારમાં આવેલા આદિવાસી વિશે રસપ્રદ માહિતી આપી. ગુજરાતમાં મુખ્યત્વે ઉત્તર ગુજરાત, મધ્ય ગુજરાત અને દક્ષિણ ગુજરાતમાં આદિવાસી વસ્તી છે. મધ્ય ગુજરાતમાં આવેલા છોટાઉદેપૂર આદિવાસી ની સંસ્કૃતિ અલગ છે.

તેમના રીતિરિવાજ, લગ્નપ્રથા વૈવિધ્યપૂર્ણ છે. મોટેભાગે મેળા દરમ્યાન છોકરો ને છોકરી એકબીજાને પસંદ કરે, ત્યારબાદ માતા પિતા નક્કી કરી કન્યા ને લગ્ન વગર જ છોકરાને ત્યાં મોકલી દે, પછી સંજોગ પ્રમાણે લગ્ન લેવાય, ક્યારેક તો બે વર્ષ પછી પણ લગ્ન લેવાય . આ સાંભળી તો વિસ્મય સાથે વિચાર આવ્યા વગર ના રહ્યો, આપણાં કરતા વધારે સુધરેલો સમાજ કહેવાય. ક્યારેક એવું પણ બને બાપ , દીકરાના એક જ મંડપમાં લગ્ન થાય. કેટલાંક આદિવાસી સમુદાયમાં મેળા દરમ્યાન પસંદગી કરી બંને ભાગી જાય, આવી

વિચિત્ર લગ્નપ્રથા સાંભળી સર્વેને આશ્ચર્ય થયા વિના રહ્યું નહી, અગણિત સવાલો પણ મનમાં ઉદ્દભવ્યા .

છોટાઉદેપૂરના આદિવાસી પ્રજાના મનોરંજનના વાજિંત્રો તેમના પોતાના છે. પ્રકૃતિપ્રેમી પ્રજાના વાદ્યો પણ પ્રકૃતિમાંથી જ બનાવેલ છે. વાંસમાંથી પાવો, વાંસળી પોતે બનાવી તેના સૂર રેલાવી નિર્ભેળ આનંદ માણે છે. દ.ગુ. ની ડોડીના જાતિ દૂધીમાંથી વાદ્ય બનાવેછે.

આદિવાસી સમાજ જેવા કે રાઠવા, કોળી, ગરાસિયા, ભીલ , દરેકને ભાષા અલગ અલગ છે. લોકબોલી છે, તેમની કોઇ લીપી નથી. ઉત્તર ગુજરાત થી દક્ષિણ ગુજરાતના ખોરાકમાં પણ વિવિધતા જોવા મળે છે. ધાન્યો માં મકાઇ, જુવાર ની સાથે માત્ર તેમના સ્થાનિક વિસ્તારની ઉપજ નાગલી, રાગી અને ચોખાનો ખોરાકમાં સમાવેશ કરે છે. અનાજ સંગ્રહ કરવાની પણ અદ્દભૂત વ્યવસ્થા છે. માટીના પડ કરેલ કોઠી અને વાંસની પટ્ટીમાંથી બનાવેલ પાલૂ નો ઉપયોગ કરે છે. પોતે જ સંશોધન કરીને લાંબા ગાળા સુધી અનાજ સંગ્રહી શકાય તેવા સાધનો ની શોધ કરી છે, તે ખરેખર અદ્દભૂત છે.

આદિવાસી ના ઘરો ની બનાવટ પણ વિસ્તાર પ્રમાણે અલગ અલગ હોય છે. વરસાદી વિસ્તારમાં ઢાળવાળા નળિયાંનું છાપરું હોય છે . દીવાલો વાંસની હોય ને તેના પર છાણનું લીંપણ હોય , ભોંય પર પણ ગાર માટી ને છાણનું લીંપણ ઓકરી પાડી કરવામાં આવે. કેટલીકવાર ભીંત પર ખડી થી ચિત્રણ પણ કરેલું હોય.

આદિવાસી સમાજની ન્યાય વ્યવસ્થા પણ પોતાની છે . કબીલાનો નાયક મુખી જ પંચ દ્વારા નિરાકરણ કરી ન્યાય કરે છે. કેટલાંક ગામમાં ગામ પટેલ ગામમાં બનતી ઘટના કે બનાવોની સમીક્ષા કરી ઉચિત પગલાં લે છે. સૌથી રસપ્રદ વાત તો digital ની દુનિયા માં પણ ઉંડા ગામડાઓમાં આજે પણ net work નથી તેથી જૂની કાઠી પ્રથા જ અમલમાં છે. બૂમો પાડીને સંદેશા નું વહન કરવાની પ્રથા કુતૂહલ સાથે આજે પણ અજ્ઞાનતાના અંધારામાં જીવન વ્યતીત કરતી પ્રજા માટે દુ:ખની લાગણી પણ થાય. તેમના કબીલા આજે પણ પેઢી દરપેઢી ચાલ્યા કરતા અણબનાવો સાથે જીવે છે ને આકરા નિયમોનું પાલન કરે છે. આદિવાસી પ્રજાનો કોઈ ધર્મ નથી. પ્રકૃતિ ની જ પૂજા કરે છે. મુખ્યત્વે નદી, સૂર્ય, વાઘ કે પીપળા ના વૃક્ષની નીચે પાળિયો બનાવી પૂજા કરતા હોય છે.

ઉ. ગુ. ના આદિવાસી ના પહેરવેશમાં સ્ત્રી ઘાઘરો ,ચોળી ને ઓઢણી પહેરે છે પુરુષ ધોતી , કુર્તો પહેરે છે. દ. ગુ. સ્ત્રી કાછડો મારી સાડી પહેરે છે.

તેમના હાટ માં જીવન જરુરિયાત ની વસ્તુ વજન કાંટા થી નથી તોલાતી. અલગ પ્રકારની માપ વ્યવસ્થા છે. વસ્તુ ના બદલામાં તેમના ખેતરમાં પાકતા અનાજ આપીને ખરીદી , આજે પણ અમલમાં છે જે જૂના જમાનામાં Barter system ઓળખાતી.

આઝાદી પછી રાજા રજવાડા ગયા પણ આદિવાસી ના રાજાઓ આજે પણ સવારી કાઢી ઉત્સવો ધામધૂમથી ઉજવેછે. ઘેરના મેળા માં નૃત્ય કરતાં ઘેરૈયા ને જોવાનો અવસર પણ એક લહાવોછે.

દુનિયાથી અલિપ્ત રહીને જ આનંદ થી જીવન વ્યતીત કરતા આદિવાસી ની સંસ્કૃતિ ને રીતરિવાજની વાત તો અલગ જ ને વૈવિધ્યસભર છે.

નીલમભાઈ આપના વક્તવ્ય થી આદિવાસી ના જીવનની ઝાંખી જાણવાની અમૂલ્ય તક મળી તે માટે આપનો ખૂબ ખૂબ આભાર.

કોકિલા બહેન તેમના અંતર ચક્ષુથી નાનકડાં ખોબા ગામના સમાજ સેવકની શોધ કરી સાહિત્ય ફોરમનામંચ પર આમંત્રિત કરી પરિવારના સભ્યોને આદિવાસીના જીવન ની ઝાંખી કરાવી માટે તેમનો ખૂબ ખૂબ આભાર . તેમના પરિવારના સભ્યો ના સહકાર બદલ પણ ખૂબ ખૂબ આભાર

‍