લબ પે આતી હૈ  બાત દિલ સે હફીઝ, બાત દિલ મેં કહાં સે આતી હૈ?

હફીઝની ગઝલના  આ શેરમાં  આપણાં શારીરિક ધ્વનિતંત્રના માધ્યમથી જે અવાજ આવે છે એને આપણે ભાષા કહીને સંવાદ કરીએ છીએ, એવું ભાષા વિજ્ઞાન કહે છે. પણ હ્રદયથી હોઠ પર આવતા ધ્વનિઓ  હ્રદયમાં ક્યાંથી આવે છે? એનો વિજ્ઞાન પાસે કોઈ ઉત્તર નથી.  આ એક રહસ્ય છે, એવું જ  આ સમષ્ટિમાં પરમચેતના વિશે  પણ રહસ્ય રહ્યું છે. વેદાંત અને વિવિધ સંપ્રદાયના દર્શનમાં આ વિચાર વિગતે ચર્ચાયો છે. સૂફીવાદ પણ એવી જ એક  વિચારધારા છે. જે અરબસ્તાનમાં કટ્ટરવાદની સાપેક્ષ વૃદ્ધિ પાપીને વૈશ્વિક સ્તરે ફેલાઈ છે. ગઝલ એના અનુષંગે જન્મી અને ઈરાનમાં કસીદા(એક કાવ્ય) માંથી પલટાઈને ભારતવર્ષમાં લોકપ્રિય થઈ છે.  રચનાની દ્રષ્ટિએ જોતાં એ નિયમબદ્ધ બંધારણને અનુસરવા અને સૌંદર્યવિચાર સાથે સૂફીરંગ પ્રગટાવી  શકે એવા કવનને સૂચવે છે.  ગઝલ ઈશ્ક મિજાજી(સ્થૂલ પ્રેમ)થી ઈશ્ક હકીકિ(સૂક્ષ્મ પ્રેમ) તરફ ગતિ કરે એ અભિપ્રેત હોય છે. ગાયન અને લયનાદ સાથેનો ગઝલનો પાઠ મનને સુકૂન આપે છે. આ વ્યાખ્યાનમાં સૂફી ફનાગીરી અને ગુજરાતી ગઝલમાં સૂફીરંગની વાતની ચર્ચા કરીએ.